اکنون حدود شش دهه از دورانی که اریک برن، روانپزشک کانادایی-آمریکایی، بحث تحلیل رفتار متقابل یا Transactional Analysis را مطرح کرد میگذرد.
طی این شش دهه، میل و رغبت به یادگیری تحلیل رفتار متقابل، به طرز چشمگیری فراگیر شده و علاوه بر روانکاوان و رواندرمانگران، فعالان حوزهی مدیریت، کسب و کار، مشاوره، کوچینگ و توسعه فردی هم به آن علاقه نشان دادهاند.
او نظریه تحلیل رفتار متقابل را ارائه کرد که نشان میدهد ما به رویارویی، مدیریت و اقتدار از طریق یکی از سه حالت منِ والد، منِ بالغ و منِ کودک واکنش نشان میدهیم. او همچنین عقیده داشت که کلید همیشگی موفقیت در انواع معاملات و روابط کاری و بینفردی، در «حالت ایگوی بالغ» (adult ego-state) است. معنی ایگو به تعریف هر فرد از خودش و شناختی که از خود به عنوان یک انسان دارد بر میگردد و به همین خاطر ایگوی هر فرد میتواند با دیگری متفاوت باشد. یا به بیان دیگر ایگوبخشی از ذهن انسان است که بین خودآگاه و ناخودآگاه سیر میکند و مسئول سنجش هویت و واقعیت پیرامون ماست. همچنین بازدارنده ها نیز در تحلیل رفتار متقابل میتواند فرد را از انجام برخی کارها یا رفتار و تجربهی احساساتی خاص بازدارد
به گفته برن، هر مکالمهای نوعی معامله است. یک نفر تعامل را آغاز میکند و دیگری پاسخ میدهد. هنگامی که هر دو طرف از حالتهای ایگوی مکمل (Complementary Ego) صحبت میکنند، ارتباط بین آن دو نفر روان و مؤثر است. با این حال، اگر ارتباط متقاطع شود و یک یا هر دو نفر به حالت تضاد ایگو (Clashing Ego) درگیر شوند، نتیجه آن درگیری یا آسیب دیدن روابط است.
تحلیل رفتار متقابل اریک برن به ما کمک میکند تا حالات ایگوی موجود در هر تعامل را شناسایی کنیم تا بتوانیم اقدامات لازم را برای ایجاد ارتباط سازنده انجام دهیم.
افراد دیگر را از نزدیک تماشا کنید. به کلمات و لحن آنها گوش دهید و زبان بدن آنها را مطالعه کنید تا ببینید آیا میتوانید حالت خود را در مقابل آنها تشخیص دهید. مثلا:
- برخی از افراد همیشه در حال انتقاد و هدایت هستند یا به دیگران کمک و از آنها محافظت میکنند (والد)؛
- برخی از مردم به طور مداوم تجزیه و تحلیل میکنند و واقعیتها را به احساسات ترجیح میدهند (بالغ)؛
- برخی از افراد با احساسات قوی و بدون فکر عمل میکنند و به طور کلی تمایلی به قبول مسئولیت ندارند (کودک).
تحلیل رفتار متقابل به ما کمک میکند تا حالات مختلف خودمان و نحوه عملکرد آنها را بشناسیم و درک کنیم. میتوانیم رفتار و سبکهای ارتباطی خود را برای بهبود مهارتهای بینفردی و ایجاد یک فرهنگِ فراگیر مثبت در محل کار خود انتخاب و تنظیم کنیم. تحلیل رفتار متقابل میتواند نحوه برخورد شما با تعارضات و برقراری ارتباط با همکارانتان را تغییر دهد..
این امکان وجود دارد که در مواقعی که نیاز دارید، در خود تواناییِ تغییر دادن ببینید و حالات خود را متناسب با محیط، عوض کنید. برخی این کار را آسانتر از دیگران انجام میدهند و برخی دیگر به تمرین نیاز دارند.
یکی از مواردی که در آن استفاده از این نظریه بسیار کارآمد است، هنگام برخورد با مشتری است. شما میتوانید با تحلیل رفتار مشتری و اینکه در آن لحظه چه رفتاری ممکن است درمورد محصول یا خدماتی که به او ارائه میکنید از خود بروز دهد، بهترین برخورد را داشته باشید. به بیانی دیگر قادر خواهید بود به نحو احسن مشتری مداری را به جا آورید.
لازم به ذکر است که استفاده از تحلیل رفتار متقابل نه تنها در فروشگاه بلکه در سازمانها نیز بسیار مفید است. این موضوع سبب بهبود رفتار سازمانی کارمندان یک مجموعه میگردد. به عنوان مثال استفاده از نظریه تحلیل رفتار متقابل در مدیریت ، باعث میشود تا یک مدیر بتواند با رفتاری حرفهای تر با نیروی انسانی ارتباط برقرار کند و مشکلاتی که تا به امروز در مجموعهها شاهد آن بودهایم، اتفاق نخواهد افتاد. بنابر آنچه که گفته شد، تحلیل رفتار متقابل در سازمان و در محیط کار میتواند تاثیرات چشمگیری در پیشرفت کسب و کارها داشته باشد. به همین دلیل است که از این موضوع علاوه بر جنبههای روان درمانی و روان شناختی، در حوزههای سازمانی و کسب و کارها نیز استفاده میشود.

همانطور که در ابتدای مطلب اشاره کردیم، نه تنها در مسائل اجتماعی و روانپزشکی از نظریه کاربرد تحلیل رفتار متقابل استفاده میکنند، بلکه در سالهای اخیر کاربرد این نظریه در سازمانها و محیط کار بسیار افزایش یافته است. این امر موجب بهبود ارتباطات درون سازمانی شده است. تحلیل رفتار متقابل بر این باور است که هر انسان یک کودک، یک والد و یک انسان بالغ درون خود دارد. یکی از این حالاتی که در درون همه ما وجود دارد، باتوجه به نحوه تربیت و شکل گیری باورهایمان، بیشتر نمایان میشود و قویتر در شخصیت ما بروز میکند. البته هر سه شکل کودک، والد و بالغ در شخصیت همگی ما وجود دارد، اما به طور معمول از یکی از آنها بیشتر استفاده میکنیم.
با آنچه در طول مکالمات اتفاق میافتد، سعی کنید از تحلیل رفتار متقابل اریک برن بهره ببرید و اول در خودتان و سپس در دیگران به دنبال فهم حالات (ایگوها) باشید تا بتوانید بهترین واکنش ممکن را به نمایش بگذارید.
والد مفهوم زندگی «آموزش داده شده» به ما است.
بالغ مفهوم زندگی «فکر شده» است.
کودک مفهوم زندگی «حس شده» است.
هر فرد، نیاز دارد که دیده شود، مورد توجه قرار گیرد و دیگران دوستش داشته باشند. اریک برن، این نیاز به توجه را «نوازش» مینامد. روش های مختلفی برای دستیابی به نوازش وجود دارد و این نوازش ها می توانند مثبت یا منفی باشند. خود کلمه ی انگلیسیِ این مفهوم (stroke) نیز به دو معنی «نوازش» و «ضربه» است. اگر کاری کنید یا حرفی بزنید تا پاسخی از فرد دیگری دریافت کنید، به نوازش رسیده اید. همین است که باعث می شود نوازش بخشی از رفتار متقابل باشد. از یک طرف، افراد، نوازش های مثبت را با تعاریف، نظرهای دوستانه و تشویق ها می شناسند. از طرف دیگر، افراد می توانند نوازش های منفی را به صورت تحقیر، بدبینی، تنفر و غیره دریافت کنند.

امروزه از تحلیل رفتار متقابل در روان درمانی، سازمان ها، و محیط های آموزشی و مذهبی استفاده می شود. کتاب های متعددی در مورد این نظریه توسط افراد مختلفی در جهان برای تمامی سنین نوشته شده اند. تحلیل رفتار متقابل به واقع نظریه ای بین المللی است که به فرهنگ های متفاوت راه پیدا کرده است.
مفاهیم نظری تحلیل رفتار متقابل، مدام به چالش کشیده می شوند و توسعه می یابند که این مسئله باعث ایجاد فرآیندی ای پویا شده است. اریک برن در جولای سال 1970 در شصت سالگی درگذشت، با این حال، نظریه ی «تحلیل رفتار متقابلِ» او همچنان زنده است و به توسعه و تغییر ادامه می دهد.
تحلیل رفتار متقابل نظریه ای است که ابتدا در حوزه روان شناسی مطرح شد اما به مرور به دلیل فراگیر بودن در روابط بین فردی از حوزه ی روان شناسی به حوزه های ارتباطات, مذاکره و توسعه ی فردی کوچ کرد. تحلیل رفتار متقابل با بیان الگوهای شخصیتی به ما می آموزد که بفهمیم ریشه و دلیل رفتارهای خودمان و انسان های اطرافمان چیست و دانستن این موضوع کمک بسیاری در ایجاد یک رابطه موثر به ما خواهد کرد.

تحلیل رفتار متقابل به شما کمک می کند که هم خود و هم دیگران را بشناسید, ماهیت و انگیزه ی رفتاری خود و دیگران را شناسایی کنید. بعد از شناسایی, خود را اصلاح کنید و بعد از آن رفتارهای صحیح تر و بهتری از خود نشان دهید. لازم به ذکر است این نظریه بسیار گسترده تر از این مقاله است. در اینجا فقط سعی بر این بوده که آشنایی با این نظریه بسیار کارآمد در زندگی و کار و نقش آن در ارتباطاتمان را داشته باشیم .
تحلیل رفتار متقابل که در ابتدا به عنوان مدلی ساده مورد انتقاد قرار می گرفت، اکنون توجهی جهانی را به خود جلب کرده است. امروزه درک بهتری نسبت به تحلیل رفتار متقابل شکل گرفته است. مردم بیشتر و بیشتر درباره ی دوره ی تمرینی چهار تا پنج ساله ی آن حرف می زنند و دانشگاه های بیشتری نیز این دوره ها را برای مدرک کارشناسی ارشد خود ارائه می دهند. افرادی که در این دوره ها شرکت می کنند روانپزشک ها، مشاورین مدیریتی و سازمانی، معلمان، مددکاران اجتماعی، طراحان، مهندسان و غیره هستند.